Efekt Lucyfera

Spis treści 
Przedmowa  15 
Podziękowania 21 
Rozdział 1 Psychologia zła: sytuacyjne przemiany charakteru  25 
Transformacje: anioły, diabły oraz cała reszta nas, zwykłych śmiertelników  27 
Zło: stałe i wewnętrzne czy zmienne i zewnętrzne?  29 
Alternatywne wyjaśnienia: dyspozycyjne, sytuacyjne i systemowe  29 
Malleus  Maleficarum  oraz  inkwizycyjny  program  PNC  (polowanie  na  czarownice)   31 
Systemy władzy - wszechogarniające zwierzchnictwo  32 
Moc tworzenia „wroga”  33 
Przestępstwa przeciwko ludzkości: ludobójstwo, gwałt, terroryzm 34 
Gwałty w Rwandzie  35 
Gwałt w Nankin, w Chinach  38 
Dehumanizacja i wyłączenie moralności w laboratorium  39 
Potworne obrazy nadużyć w Więzieniu Abu Ghraib  40 
Równoległe światy w Abu Ghraib i więzieniu stanfordzkim  41 
Badając ciemną stronę ludzkiej natury  42 
Rozdział 2 Niedziela rano: niespodziewane aresztowania  46 
Sąsiedzkie zło, sąsiedzkie dobro  47 
Uniwersytet przeciw miastu - starcia w Stanfordzie i poza nim  49 
Katastrofa: misja niemal upada, zanim zdążyła się rozpocząć  51 
Próżność, której na imię Wiadomości Telewizyjne  52 
Teraz rozpoczyna się właściwa opowieść  53 
Jakiś gliniarz puka do drzwi  57 
Hau, hau! Skąd się wzięły te „Psy”?  59 
Jestem gotowy, proszę mnie aresztować  61 
Rozdział 3 Niedziela po południu: rytuały degradacji  65 
Oto są zasady, według których macie żyć  67 
Pierwsze odliczanie w tym przedziwnym miejscu  69 
Wczucie się w role  70 
Nocna zmiana przejmuje pałeczkę  71 
Nowy sens odliczania  72 
Pierwsze oznaki nadciągającej burzy  74 
Przenikliwe gwizdy o 230 rano  76 
Kilka wstępnych obserwacji i uwag 77 
Sobotnia odprawa strażników  78 
Rozdział 4 Poniedziałek: bunt więźniów  82 
Szykuje się bunt 83 
Powitajmy bunt Zmiana dzienna  85 
A po śniadaniu, może maia ucieczka  88 
Małe odliczanko dla uciszenia pospólstwa  89 
Komisja Skarg Pensjonariuszy Więzienia Hrabstwa Stanford  90 
Więzień 8612 zaczyna pękać 91 
Nasz konsultant do spraw więziennictwa wykpiwa pozorowanego więźnia  92 
Więzień mówi wszystkim, że nikt nie może zrezygnować  94 
To znowu my Pora na zmianę nocną  95 
Sto lat, sto lat, niech żyje nam więzień 5704     99 
Ostateczne załamanie i zwolnienie więźnia 8612  100 
Rozdział 5 Wtorek: podwójny kłopot - odwiedziny i widmo napaści 104 
Nowe zasady, choć stare odliczania trwają  105 
Granice tożsamości i odgrywanych ról zaczynają się zacierać  109 
Trwając na straży bezpieczeństwa mojej instytucji  110 
Wprowadzenie informatora  112 
Żale znajdują ujście  113 
Więźniowie kontaktują się ze światem zewnętrznym  114 
Przygotowania do przyjścia gości Pełna hipokryzji maskarada  115 
Powierzchowne i bezosobowe odwiedziny  117 
Matka wie najlepiej, ale my ją z tatą usadzimy  119 
Pozorowane opuszczenie więzienia dla zmylenia domniemanych napastników    121 
Zrobiliśmy z siebie głupków I kto za to zapłaci?  122 
Rozdział 6 Środa: sytuacja wymyka się spod kontroli  124 
Łamigłówka z księdzem  124 
Nie jesteś numerem 819, czas do domu Stewart!  131 
819 mąci od samego początku  131 
Zdrada ze strony własnego szpiega  132 
Powitajmy nowego więźnia w zakładzie  133 
Cudowna łaska w tonacji ironicznej 134 
Powrót operatora ze stacji TV  137 
Zegnaj zmiano dzienna, dobry wieczór zmiano nocna 137 
Posłuszni więźniowie mają prawo do odwiedzin  140 
Homofobia szczerzy obrzydliwe kły  141 
„Sierżant” ujawnia nową tożsamość moralną  143 
Potęga symboliki kiełbasek  148 
Zadufany w sobie świętoszkowaty dupek  149 
Powiedz „Dziękuję ci, 416!”  150 
Znowu te brudne koce  151 
Rozdział 7 Prawo do warunkowego zwolnienia 154 
Szansa na odzyskanie wolności  155 
Więzień 4325 nie przyznaje się do winy  155 
Przyćmienie wzoru godnego naśladowania  157 
Buntownik przycicha  159 
Urodziwy dzieciak zostaje zmieszany z błotem  161  
Rezygnacja z wynagrodzenia w zamian za wolność  162 
Co tu się wydarzyło?  164  
Rozmywanie się granicy między eksperymentem więziennym a rzeczywistym pobytem 
w więzieniu  164 
Podporządkowanie się więźniów i poważne traktowanie swojej sytuacji  165 
Radykalna przemiana przewodniczącego Komisji ds Zwolnień Warunkowych     1 6 6  
Krótka przerwa na demonstrację siły bez współczucia  166 
Wracając do brązowookiego Carla  167 
Czwartkowe posiedzenie Komisji ds Zwolnień Warunkowych i Dyscypliny 168 
Głodujący więzień wypisuje się   168 
Z uzależnionymi sprawa jest łatwa 169 
Zagadkowy osiłek  171 
Brak spontaniczności „Sierżanta” 172 
Skrucha nie przynosi rezultatów 173 
Gdy  zwolniony  warunkowo  więzień  zostaje  przewodniczącym  Komisji  ds  Zwolnień 
Warunkowych  174 
Rozdział 8 Czwartek: konfrontacje z rzeczywistością 177 
Wybuch agresji w więzieniu 177 
Więzień 5704 dorabia się następnych szykan 180 
Więzień 416 przeciwstawia się systemowi przez strajk głodowy 181 
Jeszcze dwóch więźniów załamuje się 183 
Listy z Więzienia Stanford do domu 184 
Christina dołącza do przyjęcia u Szalonego Kapelusznika 184 
Ksiądz wypełnia swoją obietnicę duszpasterskiej pomocy 185 
Bohater we wstecznym lusterku 186 
Przyjaciel okazuje trochę serca 188 
„To, co robicie tym chłopcom, to okropność!” 189 
Jesteście samcami wielbłądów, a teraz wskoczcie na samice 192 
Rozdział 9 Piątek: nadchodzi zmierzch 196 
Piątek: końcowy apel 197 
Obrońca z urzędu w obronie praw więźniów 198 
Słuchajcie uważnie: koniec eksperymentu Jesteście wolni 200 
Bankructwo starej energii, odnalezienie nowej 201 
Wszyscy na pokład: do podsumowań 202 
Byli skazańcy: upust emocji  203 
Niezadowolenie byłych strażników 205 
Końcowe połączenie obu grup 206 
Co to znaczy być strażnikiem lub więźniem? 207 
O roli więźnia 207 
O sile roli strażnika 208 
O dobrych i złych strażnikach  209 
O  cichej  furii  sadyzmu strażników  210 
O  naturze więźniów 211 
O  przemianie charakteru w sześć dni  211  
O  „małych eksperymentach” Hellmanna  213 
Rozdział 10 Znaczenie i przesłanie Stanfordzkiego Eksperymentu Więziennego: alchemia przemiany osobowości 217 
Rekapitulacja przed zagłębieniem się w analizę danych217 
Czego dowiedzieliśmy się na podstawie naszych danych? 219 
Miary osobowości 219 
Nauki i przesiania płynące ze Stanfordzkiego Eksperymentu Więziennego 227 
Zalety nauki  227 
Przemiana strażników pod wpływem posiadanej władzy  229 
Patologie roli więźnia  230 
Dlaczego sytuacja ma znaczenie  232 
Wpływ reguł na kształtowanie rzeczywistości  234 
Kiedy role stają się rzeczywistością  234 
Przejście od roli uzdrowiciela do roli zabójcy  236 
Wzajemnie uzupełniające się role i ich scenariusze  237 
Role odgrywane w eksperymencie przez dorosłych  238 
Role a odpowiedzialność za występki  239 
Anonimowość i deindywiduacja  240 
Dysonans poznawczy, który racjonalizuje zło  240 
Siła aprobaty społecznej  242 
Społeczne konstruowanie rzeczywistości  242 
Dehumanizacja: inny człowiek jako ktoś pozbawiony wartości  243 
Szczęśliwy traf rzuca strumień światła na Stanfordzki Eksperyment Więzienny    245 
Stanfordzki Eksperyment Więzienny a duch tamtych czasów  246 
Dlaczego systemy mają największe znaczenie  247 
Rozdział  11  Stanfordzki  Eksperyment  Więzienny:  aspekty  etyczne  i  dalsze  rozwinięcia 
eksperymentu  251 
Wynaturzenie ludzkiego dążenia do perfekcji  252 
Refleksje etyczne nad Stanfordzkim Eksperymentem Więziennym  253 
Etyka absolutna  254 
Z punktu widzenia norm absolutnych Stanfordzki Eksperyment Więzienny 
byl nieetyczny 254 
Etyka relatywna  256 
Pozytywne konsekwencje dla uczestników  258 
Nieoczekiwane korzyści osobiste dla uczestników i personelu Stanfordzkiego 
Eksperymentu Więziennego  259 
Nieśmiałość jako więzienie narzucone sobie samemu  262 
Szaleństwo u ludzi normalnych  263 
Nauczanie przez przekazywanie uprawnień  264 
Wpływ na mnie osobiście  264 
Maksymalizowanie korzyści: szerzenie idei społecznej  265 
Potęga mediów i obrazów wzrokowych  266 
Replikacje i rozwinięcia eksperymentu  266 
Solidna replikacja w innej kulturze  267 
Symulacja na oddziale psychiatrycznym  267  
Niepowodzenie pozornej replikacji w telewizyjnym pseudoeksperymencie  268 
Stanfordzki Eksperyment Więzienny jako ostrzeżenie przed nadużywaniem władzy       268 
Przenikanie do kultury popularnej 270 
Witryna Stanfordzkiego Eksperymentu Więziennego: siła Internetu  271 
Rozdział 12 Badanie dynamiki społecznej: władza, konformizm 
i posłuszeństwo  276 
Co ujawniły badania nad wpływem sytuacji  277 
Uwaga! Mogą działać atrybucje egotystyczne  278 
11 
Badania Ascha nad konformizmem: podporządkowywanie się  279 
Ślepe posłuszeństwo wobec autorytetu: wstrząsające badania Milgrama  281 
Paradygmat badań Milgrama nad posłuszeństwem  281 
Wynik przewidywany przez ekspertów  284 
Wstrząsająca prawda 284 
Wariacje na temat posłuszeństwa  285 
Dziesięć wniosków wynikających z badań Milgrama: jak tworzyć złe pułapki 
na dobrych ludzi  286 
Replikacje i modyfikacje Milgramowskiego modelu posłuszeństwa  287 
Niewłaściwe postępowanie pielęgniarek wobec pacjentów pod wpływem poleceń 
lekarzy 288 
Administracyjne posłuszeństwo wobec autorytetu  289 
Posłuszeństwo seksualne wobec autorytetu: numer z rewizją osobistą  290 
Podobieństwo do nazistów: czy mogłoby to się zdarzyć w Twoim mieście? 292 
Produkowanie nazistów w amerykańskiej klasie szkolnej  292 
Kształtowanie małych bestii w szkole podstawowej: oczy brązowe przeciw oczom 
niebieskim  294 
Poparcie na Hawajach dla „ostatecznego rozwiązania”: uwolnienie świata 
od nieprzystosowanych  295 
Nakłanianie zwykłych mężczyzn do niezwykłego mordowania  296 
Banalność zła  299 
Oprawcy i kaci: typy patologiczne czy imperatywy sytuacyjne?  300 
„Doskonali żołnierze 11 września” i „zwykłe brytyjskie chłopaki” dokonują na nas 
zamachów bombowych 302 
Ostateczny test ślepego posłuszeństwa wobec autorytetu: zabijanie własnych dzieci 
na rozkaz      303 
Rozdział  13  Badanie  dynamiki  społecznej:  deindywiduacja,  dehumanizacja  i  zło 
bezczynności  309 
Deindywiduacja, anonimowość i destrukcyjność  310 
Szokujące zachowanie anonimowych kobiet 311 
Mądrość kulturowa: jak sprawić, żeby wojownicy zabijali na wojnie, ale nie w domu      314 
Deindywiduacja przekształca naszą apollińską naturę w naturę dionizyjską  315 
Efekt zapustów: wspólna deindywiduacja jako ekstaza  316 
Dehumanizacja i odłączenie moralne  317 
Dehumanizacja eksperymentalna: określanie studentów mianem zwierząt  318 
Mechanizmy odłączania moralnego  320 
Zrozumienie dehumanizacji nie jest równoznaczne z jej usprawiedliwieniem  321 
Kreowanie zdehumanizowanych wrogów państwa  321   
Zło bezczynności: bierność przypadkowych świadków  323 
Przypadek Kitty Genovese: psychologowie społeczni spieszą na ratunek, 
poniewczasie  323 
Badania nad interwencją przypadkowych świadków  324 
Jak dobrzy są Dobrzy Samarytanie, którzy się spieszą?  325 
Zinstytucjonalizowane zło bezczynności  326 
Dlaczego sytuacje i systemy są ważne 327 
Oszacowanie siły sytuacji  328 
Następny etap: o jabłkach, skrzynkach, grubych rybach i ważniakach  329 
Rozdział 14 Znęcanie się i tortury w więzieniu Abu Ghraib: zrozumienie  i  personalizacja  jego okropności  333 
Zrozumieć bezsensowne znęcanie się  336 
Czas kwitnących jabłoni w stolicy  337 
Miejsce: Więzienie Abu Ghraib  338 
Wysoka wieża jako cel ataków moździerzowych  339 
Nowy dowódca przybywa na miejsce, ale nie widzi nic  340 
„Chip” Frederick jakiego poznałem  342 
Przebieg służby Fredericka w więziennictwie i wojsku  343 
Oceny psychologiczne  344 
Zgniłe jabłko czy owoc w najlepszym gatunku?  346 
Sytuacja: koszmary i zabawy nocne na Kondygnacji 1A 346 
Przygotowanie i odpowiedzialność  347 
Nieustanna praca nocna  348 
Wielu innych występujących na tej całonocnej scenie  349 
Czynnik strachu  352 
Porównania ze strażnikami w Stanfordzkim Eksperymencie Więziennym  353 
Dynamika seksualna na Kondygnacji 1A  356 
Uwagi ostrzegawcze  357 
Katalizator Graner  357 
Inne spojrzenia na Charlesa Granera  358 
Zdjęcia jako trofea: udokumentowana cyfrowo deprawacja  360 
Cyfrowa siła  361 
„Zdjęcia-trofea” w innych czasach  361 
Ekshibicjoniści występujący dla podglądaczy  362 
Złożone motywy i dynamika społeczna  362 
Inscenizowane zdjęcia wykorzystywane do grożenia zatrzymanym  363 
Uzyskanie statusu, dokonanie zemsty  363 
Deindywiduacja i efekt zapustów  364 
Porównywalne okrucieństwa dokonywane przez żołnierzy brytyjskich i żołnierzy 
amerykańskich z elitarnych jednostek  365 
Postawienie sierżanta Ivana Fredericka przed sądem  366 
Proces  367 
Wyrok  368 
Parę istotnych porównań  368 
Przekształcenie strażnika więziennego Ivana Fredericka w więźnia numer 789689     370 
Uwagi końcowe  370  
 
Rozdział 15 System przed sądem: współudział dowództwa  376 
Dochodzenia w sprawie Abu Ghraib ujawniają wady systemu  377 
Raport Rydera jako pierwszy wysłał sygnały ostrzegawcze  378 
Raport Taguby jest gruntowny i surowy  379 
Zaniedbania w komunikacji, szkoleniu i dowodzeniu 380 
Taguba atakuje zaniedbujących obowiązki nieudolnych dowódców  381 
Raport Faya i Jonesa rozszerza zakres osób odpowiedzialnych - ku górze 
i  na zewnątrz 383 
Współdziałanie z bezprawnymi akcjami CIA jako „praca zespołowa”  384 
Stwarzanie niezdrowego środowiska pracy  384 
Kiedy zeznania obronne żołnierzy Żandarmerii Wojskowej okazują się prawdziwe     385 
Porządne psy popełniają obrzydliwe świństwa  385 
Nadzy więźniowie są więźniami zdehumanizowanymi  386 
Ustalanie winnych: oficerowie, Wywiad Wojskowy, przesłuchujący, analitycy, tłumacze i personel medyczny  386 
Raport Schlesingera określa winę  387 
Rozpowszechnienie okrucieństw dokonywanych przez wojsko  387 
Główne obszary problemowe i warunki utrudniające  388 
Znów mamy do czynienia z porażką dowództwa  388 
Psychologia społeczna nieludzkiego traktowania innych  389 
Nauki wynikające z Stanfordzkiego Eksperymentu Więziennego  389 
Raport Humań Rights Watch: „Unikanie odpowiedzialności za tortury?”  390 
Wielu maltretujących, niewielu ukaranych, oficerowie wychodzą na wolność 391 
Humań Rights Watch sięga do górnych poziomów hierarchii służbowej  392 
Pozbawić nietykalności architektów polityki niezgodnej z prawem  393 
Przed sądem: sekretarz obrony Donald Rumsfeld  393 
Przed sądem: były dyrektor CIA George Tenet  395 
„Lodowy Człowiek” znika  395 
Przed sądem: generał broni Ricardo Sanchez  397 
Przed sądem: generał dywizji Geoffrey Miller  399 
Tortury, wszędzie tortury i okaleczanie  401 
Ujawnienie powszechnego stosowania okrucieństw wobec więźniów 
przed Abu Ghraib  401 
Piechota Morska z zimną krwią morduje irackich cywilów  402 
Następni przed sąd: świadkowie oskarżenia  405 
Elitarni żołnierze tak postępują: 82 Dywizja Powietrznodesantowa łamie kości i pali fotografie  409 
„Laski od tortur” wykonują taniec erotyczny z więźniami w „konfesjonale” 
Guantanamo  410 
Inne ujawnione fakty dotyczące przestępstw i występków w Guantanamo  412 
„Zlecanie” tortur na zewnątrz  412 
Dotrzeć do szczytu: obarczenie odpowiedzialnością Dicka Cheneya i George’a W Busha      414 
Wojna z terrorem ukształtowała zmianę paradygmatu tortur  414 
Wiceprezydent Dick Cheney jako „wiceprezydent od tortur”  416 
Prezydent George W Bush jako „głównodowodzący czasu wojny”  417 
Notatki służbowe o torturach  417 
Grupa Robocza Dochodzeń Karnych Departamentu Obrony przeciwna przesłuchaniom