İran Tarihi (1700-1925)

İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ .................................................................................................... 13
GİRİŞ ....................................................................................................... 17
I. BÖLÜM
AFGAN HÂKİMİYETİ DÖNEMİ
A-SAFEVİ DEVLETİNİN İNHİTATI ........................................................ 49
1. Devletin Kuruluşundaki Mezhebi Bağlılığın Giderek Yok Olması  .50
2. Ordu İçerisindeki Eski ve Yeni Unsurların Çarpışması ................... 52
3. Mülk ve Hassa Topraklar Arasındaki Dengenin Bozulması   ............ 52
4. Perde Gerisindekilerin İdareyi Etkisiz Hale Getirmesi .................... 54
B- AFGANLILARIN İRAN’A YÖNELMELERİ ........................................ 59
1- Afganlıların Menşei   ......................................................................... 59
2- Afgan Kabileleri ............................................................................... 66
2.1-   Abdaliler ..................................................................................... 68
2.2-   Gılzailer  .................................................................................... 71
3- Safeviler Döneminde Afganlıların İran’a Yönelmeleri ..................... 73
4- Herat’ta Abdalilerin İran’a Yönelmeleri ........................................... 78
5- Mahmud Gılzai (Afgan)’nin I. İran Seferi (1721) ........................... 80
6- Mahmud’un II. İran Seferi ve Gülûnabad Savaşı (1722)  ................. 85
7- Ferahabâd ve   Culfa’nın İşgali  ......................................................... 87
C- SAFEVİ DEVLETİNİN YIKILIŞI VE 
MAHMUT AFGAN’IN İRAN’DAKİ FAALİYETLERİ  ......................... 88
1- İsfahan’ın Fethi ve Afgan Hâkimiyetinin İran’da Yayılması  ........... 88
2-     Mahmud Afgan’ın İran’daki Faaliyetleri  ......................................... 91
2-  Derbend’in Ruslarca İşgali (1722)  .................................................. 93
3- Afgan İstilasının Başlarında Osmanlı Devletinin 
İran’a Karşı Tutumu  .......................................................................... 95
4-  Kazvin’de Afganlıların Yenilgiye Uğratılması (1723) ...................... 98
5- İsfahan’da Katliam (1723) ............................................................... 99
6- Şiraz’ın Alınması (1724)  ............................................................... 100
7-     Mahmud Afgan’ın Ölümü (1725) ................................................. 101
D- MAHMUD AFGAN SONRASI OLAYLARI  ...................................... 102
1-   Eşref Han’ın Tahta Geçişi ve Osmanlı Devleti ile Savaşması  ....... 102
2-   Eşref Han Döneminde İran-Osmanlı İlişkileri ............................... 103
3- Nadir Kuli Mirza’nın Şah Tahmasb İle Birleşmesi (1727)............. 106
4- Meşhed’de   Afganlılar’ın Yenilmesi (1729)  .................................... 108
5- Afganlıların İran’dan Atılması (1730) ........................................... 110
II- BÖLÜM
AFŞAR HÂKİMİYETİ DÖNEMİ
A- NADİR ŞAH AFŞAR’IN İRAN TAHTINA YÜKSELİŞİ  .................... 113
1. Afşar  .............................................................................................. 113
2. Afşarların Menşei ve Yaşadıkları Yerler .......................................... 114
2- Nadir Kuli Mirza’nın Zuhuru  ....................................................... 124
3- Nadir’in Melik  Mahmud Sistani’nin Hizmetindeki Faaliyetleri  ... 126
4- Nadir’in Afgan ve Osmanlılar İle Mücadelesi   ............................... 129
5. Nadir’in Gılzailerle Mücadelesi 
(  Mihmandost ve Murçehort Savaşları) ........................................... 131
6. Nadir Kuli Mirza’nın Osmanlı Devleti İle Mücadelesi .................. 133
7-  Kerkük Savaşı (1733) .................................................................... 139
8-  Topal Osman Paşa’nın Leylan Savaşında İran’a Yenilmesi (1733) 140
9- Nadir’in Kafkasya Harekâtı (Bağaverd Savaşı 1734) ..................... 142
10- Nadir’in İran Tahtına Oturması (1736)  ...................................... 145
B- NADİR ŞAH ve FETİHLERİ ............................................................. 148
1-  Bahtiyariler Üzerine Sefer  ............................................................. 148
2- Afganistan Seferi ve Kandehar’ın Fethi (1737-1738)  ................... 150
3-   Nadir Şah’ın Hindistan Seferî (1738) ............................................ 153
a- Sefer Öncesi Hindistan’ın Durumu  ............................................ 153
b- Kernâl Savaşı (1738)  ................................................................. 156
c- Kernal Savaşının Sonuçları  ........................................................ 160
4- Besend Seferi ve Hindistan Hazinelerinin Herat’ta Sergilenmesi   .. 161
5- Türkistan Seferi (1740) ................................................................. 162
6-   Dağıstan Seferi ve   Rıza Kuli Mirza Olayı (1741-1743)  ................ 165
7- İran’da İç İsyanlar (1733-1744) .................................................... 168
8-   Nadir Şah’ın Osmanlı Devleti İle Savaşması (1743-1745)  ........... 169
9.   Nadir Şah Döneminde 
İngilizlerin İran’daki Faaliyetleri (1739-1742)  ............................. 174
10.   Nadir Şah’ın Denizcilik Faaliyetleri ............................................. 177
11.   Nadir Şah’ın Öldürülmesi (1747)  ............................................... 179
III- BÖLÜM
ZEND HÂKİMİYETİ DÖNEMİ
A- NADİR ŞAH’IN ÖLÜMÜNDEN SONRA İRAN’IN DURUMU  ........ 185
1-  Kerim Han Zend’in Menşei ve Tarih Sahnesine Çıkışı .................. 189
2- İran Tahtı Üzerine Zend-Afgan-Kaçar Mücadelesi  ....................... 191
3-  Zeki Han Zend’in İsyanı ve Kirman’ın Alınması ........................... 195
4-  Mir Mühenna İsyanı  ..................................................................... 197
5-  Umman Savaşı................................................................................ 198
6- Basra Muhasarası  .......................................................................... 199
7-  Kerim Han Zend Döneminde Liman ve Adaların Durumu  ......... 200
8-  Kerim Han Zend’in Ölümü (1779)  .............................................. 204
B- KERİM HAN ZEND SONRASI DÖNEM .......................................... 205
1-  Zeki Han Zend Dönemi (1779)  .................................................... 205
2-  Ebul Feth Han Dönemi ( 1779) .................................................... 206
3- Sadık Han Dönemi (1779-1782) ................................................... 206
4-  Ali Murad Han’ın Saltanatı (1782-1785)  ...................................... 207
5-  Cafer Han Zend (1785-1789)  ....................................................... 208
6-  Lütf Ali Han Zend ve Kirman Seferi (1789-1794)   ....................... 209
7- Zend Hâkimiyetinin Sonu  ............................................................ 211
IV. BÖLÜM
KAÇAR HANEDANI DÖNEMİ
A- KAÇARLARIN MENŞEİ VE İRAN TARİHİNDE İLK ROLLERİ  ..... 213
B- KAÇARLARIN İRAN’DA ETKİLİ OLMAYA BAŞLAMALARI ........... 222
1- Safeviler Döneminde Kaçarlar  ...................................................... 222
2- İran’ı İstilâ Eden   Afganlılar Döneminde Kaçarlar  ........................ 224
3-   Nadir Şah Döneminde Kaçarlar  .................................................... 227
4-  Zendliler Döneminde Kaçarların Silahlı Mücadeleye Başlamaları . 230
5- Saltanata Geçme Denemeleri ve İç Karışıkılıklar .......................... 235
6-   Ağa Muhammed Han’ın Kardeşleriyle Mücadelesi  ....................... 237
7-  Kerim Han Zend Sonrası Mücadeleler ve Kirman Faciası ............ 238
8-   Ağa Muhammed Han’ın Afşarlarla Mücadelesi.............................. 239
9- Kafkasya Askeri Harekâtı ve Tiflis’in Fethi (1794)  ...................... 240
KAÇAR HENADANI’NIN KURULUŞU ................................................. 241
A- AĞA MUHAMMED HAN DÖNEMİ (1795-1797) ........................... 241
1-   Ağa Muhammed Han’ın Tahta Oturduğu Sırada Civar Ülkeler  ... 243
2-   Ağa Muhammed Han’ın Horasan Askeri Harekâtı  ....................... 244
3- II. Gürcistan Seferi ve   Ağa Muhammed Han’ın Öldürülmesi  ...... 245
B- FETH ALİ ŞAH DÖNEMİ (1797-1834) ........................................... 247
1- İç Düzenlemeler ve İsyanlar  ......................................................... 249
2-     Feth Ali Şah Döneminda İngiltere’nin İran ve 
Afganistan Politikası ....................................................................... 251
3- Horasan ve Herat Olayları  ............................................................ 252
4- Sadrazam Hacı İbrahim Gilânter’in Öldürülmesi  ......................... 255
C- FETH ALİ ŞAH DÖNEMİ DIŞ İLİŞKİLER ....................................... 256
1- İran’ın Afganistan ve Hindistan ile İlişkileri   ................................ 257
2- İran-Fransa İlişkileri  ..................................................................... 259
2.1-  Finkenstein Anlaşması ve 
Fransa Askeri Heyetinin İran’a Gelmesi  ................................. 262
3- İran-İngiltere İlişkileri  .................................................................. 269
3.1- İngiltere İle İlişkilerin Kesilmesi  ............................................ 271
3.2-  Harford Jones’in İran Elçiliği ve 
1809 İran-İngiltere Anlaşması  ................................................ 272
3.3- Sir  Gore Ouseley’in İran Elçiliği ve 
1814 İran-İngiltere Anlaşması  ................................................ 275
4- İran-Rusya İlişkileri  ...................................................................... 278
4.1-     Feth Ali Şah Öncesi İlişkiler .................................................... 278
4.2-     Feth Ali Şah Döneminde İran-Rus Savaşları ve 
Gülistan Anlaşması  ................................................................. 280
4.3- İran-Rus Savşlarının İkinci Devresi ve 
Türkmençay Anlaşması ........................................................... 287
4.4- Türkmençay Anlaşması’nda İngiltere’nin Rolü  ...................... 294
4.5- Rus Elçi   Gribaidov’un Öldürülmesi  ....................................... 294
5- İran-Osmanlı İlişkileri  .................................................................. 296
5.1- Kaçar Dönemine Kadar İran-Osmanlı İlişkileri  ...................... 296
5.2-   Ağa Muhammed Han Döneminde İran-Osmanlı İlişkileri ...... 298
5.3-     Feth Ali Şah Döneminde İran-Osmanlı İlişkileri  ................... 300
a. İran-Osmanlı Münasebetlerinde İngiltere’nin Etkisi ............. 302
b. Ruslara Karşı İran-Osmanlı Askeri İşbirliği .......................... 304
c. İran-Osmanlı Hudut Meseleleri  ............................................ 306
ç. Bükreş Anlaşması’ndan     Erzurum Anlaşması’na Kadar 
Osmanlı-İran İlişkileri (1812-1823) ...................................... 307
d. İran-Osmanlı Barışı ve     Erzurum Anlaşması  ........................ 312
1-     Feth Ali Şah Döneminde Avrupa’nın Siyasi Durumu ve 
Bu Durumun İran’a Tesiri  .......................................................... 316
2- Herat Muhasarası (1833) ............................................................ 320
3-   Abbas Mirza’nın Ölümü  ............................................................ 322
4-     Feth Ali Şah’ın Ölümü (1834) .................................................... 323
KAÇAR HANEDANI’NIN YÜKSELME DEVRİ ..................................... 324
A- MUHAMMED ŞAH DÖNEMİ (1834-1848)  .................................... 324
1- Sadrazam   Hacı Mirza Ağasi ve Devlet Yönetimi ........................... 327
2- Saltanat Mücadeleleri  .................................................................... 328
3- Herat Muhasarası (1837-1838) ...................................................... 331
3.1- İngiltere’nin İran’da İç Karışıklık Çıkarma Teşebbüsleri ......... 337
3.2- Herat Meselesinden Sonra 
İngiltere-İran Uluslararası Rekabeti ........................................ 340
3.3-   Muhammed Şah’ın Herat Dönüşünde Afganistan’ın Durumu  343
4-   Ağa Han Mahallati ve  Seyyid Ali Muhammed İsyanları  ............... 345
5- İran-Osmanlı Hudud İhtilafı ve     Erzurum Görüşmeleri  ............... 346
6- Horasan’da  Muhammed Hasan Han (Salar) İsyanı  ...................... 347
7- Fransa’nın İran’dan Ticari İmtiyaz Alma Çabası  .......................... 349
8-   Muhammed Şah’ın Vefatı (1848) ................................................... 350
B- NASIRÜDDİN ŞAH DÖNEMİ (1848-1896) ..................................... 351
1-   Mirza Taki Han (Emir-i Kebir)’ın Sadrazamlığı  ........................... 352
2- Salar ve Babai (Bahai) İsyanları ..................................................... 355
3- Sadrazam   Mirza Taki Han (Emir-i Kebir) ve İç Islahatlar  ........... 357
4-  Serahs Akderbend Savaşı ............................................................... 360
5- Herat’ın Fethi (1856) ..................................................................... 361
6-   Nasırüddin Şah’ın Avrupa Ziyaretleri ve Etkileri  ......................... 365
7- İçteki Sıkıntılar ve Sınırların Tayini Meselesi ................................ 369
C- NASIRÜDDİN ŞAH DÖNEMİ DIŞ İLİŞKİLER ................................. 371
1- İran-Osmanlı İlişkileri  .................................................................. 371
1.1- Hudud Komisyonu’nun Çalışmaları  ....................................... 372
1.2-  Kotur Meselesi ve İkinci Komisyon Çalışmaları  .................... 376
1.3-   Kırım ve Herat Meselesinde İran-Osmanlı İlişkileri ............... 379
1.4   Irak-ı Arab’da Osmanlı-İran Çekişmesi .................................... 382
a.   Irak-ı Arab’daki İranlıların Askere Alınması Meselesi  ......... 385
1.5-   Şeyh Ubeydullah ve Şehzade  Abbas Mirza Mülkara 
Meselesinde İran-Osmanlı İlişkileri  ...................................... 3867
1.6-   Nasırüddin Şah’ın Bağdat ve İstanbul Ziyaretleri  ................... 390
2- İran-İngiltere İlişkileri  .................................................................. 393
2.1- İngiltere’nin İran ile Siyasi İlişkileri Düzeltmeye Çalışması .... 393
2.2- Herat Buhranı ve İran-İngiltere İlişkilerinin Kesilmesi  .......... 395
2.3- Paris Anlaşması’ndan Sonra İran-İngiltere İlişkileri ve 
Hindistan  ................................................................................ 399
3- İran-Rusya İlişkileri  ...................................................................... 401
3.1- İran-Rus İlişkilerinin Siyasi ve Ticari İmtiyazlar Dönemi  ...... 403
4- İran-Fransa İlişkileri  ..................................................................... 404
5- İran- Almanya İlişkileri ................................................................... 408
6-  Bahreyn Adalarının İran’ın Elinden Çıkması................................. 409
7- Reji Vak‘ası ve   Nasırüddin Şah’ın Katli (1895) ............................. 410
EKONOMİK BUNALIM VE MEŞRUTİYET HAREKETİ ....................... 413
A- MUZAFFERÜDDİN ŞAH DÖNEMİ (1895-1906) ............................ 413
1-   Muzafferüddin Şah’ın Tahta Geçişi ................................................ 414
2- İmtiyazların Verilmesi  ................................................................... 417
3- Dış Borçlanma ve Muzafferiddün Şah’ın Avrupa Seyahatleri ........ 425
B- REJİM DEĞİŞİKLİĞİ ve MEŞRUTİYETİN İLANI ............................ 428
1- Meşrutiyet Hareketinin Sebepleri  ................................................. 429
1.1- İran Uleması ve Yazarlarının Etkisi  ........................................ 429
1.2- Tütün İmtiyazının Etkisi  ........................................................ 432
1.3- Adalet İsteği ............................................................................. 433
1.4- Fikri Sebepler .......................................................................... 433
1.5- Batı Medeniyetinin Etkisi  ....................................................... 437
1.6- Gizli Cemiyetlerin Kurulması  ................................................. 440
2- Meşrutiyetin İlanı ve   Muzafferüddin Şah’ın Ölümü (1906) ......... 445
C- MUHAMMED ALİ ŞAH DÖNEMİ (1906-1909) .............................. 449
1-  Muhammed Ali Şah’ın Tahta Cülûsu ve Meclis Çalışmaları  ........ 449
2- İran’ı Paylaşma Anlaşması (1907 ) ................................................ 451
3- İran’ın Askeri İşgal Dönemi   .......................................................... 455
3.1-  Ali Asgar Han-Hemedani Hükümetleri ve 
  Muhammed Ali Şah  ................................................................ 455
3.2- Büyük İnkılâp veya Rejimin İnkırazı (1907-1909) ................. 456
3.3-  Muhammed Ali Şah’ın İstibdat Yönetimi ve 
Meşrutiyetçilerin Zaferi  .......................................................... 462
KAÇAR HANEDANININ SÜKÛTU ...................................................... 466
A- AHMED ŞAH DÖNEMİ (1909-1925) .............................................. 466
1-   Ahmed Şah’ın Tahta Oturtulması .................................................. 467
2- II. Meclisin Açılması ve Siyasi Karışıklıklar .................................. 470
3- Meşrutiyetçiler Arasındaki İhtilaflar ve Partilerin Kurulması  ...... 473
4- Mirza Hasan Hükümeti ve Mali Islahatlar  ................................... 476
5- Dış Borçlanma ve II. Meclisin Sonu .............................................. 481
B- BİRİNCİ DÜNYA HARBİ’NDE İRAN  .............................................. 483
1- İran’ı Savaşa Sokma Çabaları  ........................................................ 484
2- Kirmanşah Geçici Hükümetinin Kurulması ve Çift Başlılık  ........ 489
3- Güney Petrolü Meselesi ................................................................. 491
4-  Ceza Komitesi’nin Kurulması  ....................................................... 493
5- Rus Bolşevik İhtilâlinin İran’a Tesiri ve İlk Temaslar  ................... 494
6- Güney’deki Hareketlilik (1918-1920)  ............................................ 498
7- IV. Meclis ve Partiler  ..................................................................... 500
8- Kuzey Petrolü  ............................................................................... 501
C- I. DÜNYA HARBİ’NDEN SONRA 
İRAN’DA İNGİLİZ HÂKİMİYETİ  ................................................... 503
1- 1919 İran-İngiltere Anlaşması ve İstiklâlin Zayıflaması  ............... 503
2- İran Üzerine İngiltere-Sovyetler Birliği Mücadelesi  ..................... 508
3- Hükümet Darbesi (Üçüncü Hût İhtilali) ....................................... 510
4- Ahmed Kavâm Hükümeti ve İç Huzursuzluklar ........................... 515
5- Kuzey Petrolleri ve Amerikan Petrol Şirketleri  ............................ 518
6- Kaçar Hanedanının Sonu ............................................................... 521
BİBLİYOĞRAFYA .................................................................................. 525
DİZİN ........................................... 557