Osmanlı İmparatorluğunda Ermenilere Yapılan Muamele - Mavi Kitap

İÇİNDEKİLER
Yalnızca Mısır ve Kafkasya’daki sığınmacıların durumlarını anlatan, sığınmacıların 
Türkiye ile kuzeybatı İran’da mağduriyetine yol açan olaylara ait tanıklık içermeyen 
belgelerin başlıkları italikle yazılmıştır.
Etkilenen Yerleri Gösteren Harita
Fallodon Vikontu Grey ile Vikont Bryce Arasında Yazışma
Vikont Bryce’ın Önsözü
Sheffield Üniversitesi Rektör Yardımcısı Mr. H. A. L. Fisher’ın
Vikont Bryce’a Mektubu
Oxford Üniversitesi Yunanca Kraliyet Profesörü Gilbert Murray’m
Vikont Bryce’a Mektubu
Amerikan Barolar Birliği Eski Başkanı Mr. Moorfield Storey’in
Vikont Bryce’a Mektubu
Dört Alman Misyonerinin Berlin’deki Alman Dışişleri Bakanlığı’na
Gönderdikleri Mektup
Belgeleri Yayına Hazırlayan Editörün Önsözü
I.-GENEL ANLATIMLAR
1. Amerikan “United Press” ajansının İstanbul Muhabiri Mr. Henry Wood tarafından 
gönderilen, 14 Ağustos 1915’te Amerikan basınında yayımlanan not.
2. Geniş bilgi sahibi tarafsız bir kaynağın İstanbul’dan yazdığı 11 Haziran 1915 tarihli 
mesaj; Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır.
3. 25 Haziran/8 Temmuz 1915 tarihinde Arapkir’den gönderilen mektuptan bir 
bölüm; Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır.
4. Güvenilir bir kaynak tarafından 15/28 Haziran 1915’te İstanbul’dan yazılan, 28 
Ağustos 1915’te New York “Goçnag” gazetesinde yayımlanan mektup.
5. 12/25 Temmuz 1915 tarihinde İstanbuldaki aynı kaynaktan gelen, 28 Ağustos 
1915’te New York “Goçnag” gazetesinde yayımlanan mektup.
6. İstanbul’daki aynı kaynaktan Osmanlı sınırları dışında bulunan saygın bir 
Ermeni’ye 13/26 Temmuz 1915 tarihinde gönderilen mektup.
7. İstanbul’daki aynı kaynaktan Osmanlı sınırları dışındaki aynı Ermeni’ye 
2/15 Ağustos 1915 tarihinde gönderilen mektup.
8. Daha önce Türkiye’de yaşayan bir kişiden, Batı Avrupa’da bulunan yüksek 
mevki sahibi bir Ermeni’ye Atina’dan 8/21 Temmuz 1915 tarihinde gönderilen 
mektuptan bir bölüm.
9. Kilikya’dan Ermeni bir mültecinin, ayakkabısının tabanı içinde Osmanlı 
sınırları dışına çıkardığı 3/16 Ağustos 1915 tarihli mektup.
10. İstanbul’da ikâmet eden bir yabancının, Mr. {W. W. Peetjin yazdığı 27 Ağustos 
1915 tarihli mektup; Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi 
tarafından aktarılmıştir.
11. 15/28 Ekim 1915’te, Bükreş’te geniş bilgi sahibi bir kaynaktan gelen, Ermenilerin
imhasıyla ilgili rapor. 59
12. Ermenistan’daki olaylarla ilgili, Ekim 1915’te “Sonnenaufgang”ta (“Doğu
Hıristiyanlarına Yönelik Hayır işlerini Geliştirmek İçin Alman Cemiyeti” yayım 
organı), Kasım. 1915’te “Allgemeine Missions-Zeitschrift”te yayımlanan bilgiler. 61
13. İstanbul’da yaşayan bir yabancının Cenevre’de isviçreli bir beyefendiye anlattığı,
aynı beyefendi tarafından aktarılan tanıklık. 64
14. Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi’nin Türkiye’deki temsilcilerinden
4 Mayıs 1916 tarihinde gelen, Washington’daki Dışişleri Bakanlığı yoluyla Komiteye 
aktarılan telgraf. 65
II.-YAN VİLAYETİ
15. Van’daki Amerikan Misyonu: Miss Grace Higley Knapp’in, kendisi tarafından
Birleşik Devleder’de özel olarak yayımlanan tanıklığı (1915). 68
16. Van: Y. K. Rushdouni’nin 7 Haziran 1915’te Van’dan gönderdiği, 2 Ağustos
1915’te “Manchester Guardian”da yayımlanan mektup. 82
17. Van: Y. K. Rushdouni’nin New York “Goçnag” Gazetesinde dizi olarak
yayımlanan anlatısı. 85
18. Türkler geri çekildikten sonra Van: Van’daki Alman misyonundan Herr
Spörri’nin yazdığı, Ekim 1915’te “Sonnenaufgang”da yayımlanan mektup. 99
19. Katliamlardan sonra Van: A. S. Safrastyan’ın Van, 2 Aralık 1915 tarihli ve
Ocak 1916’da Londra’daki Ermeni gazetesi “Ararat”ta yayımlanan anlatısı. 100
20. Van: Sığınmacı Bayan Gazarian’la yapılan, St. Paul, Minnesota’da (ABD),
“Pioneer Press”te yayımlanan röportaj. 103
III. - BİTLİS VİLAYETİ
21. Kuzeydoğu Vilayetleri: Sasonlu sığınmacı Rupen’in Moskova Ermeni cemaatine
ulaştırdığı, önce Rus basınında, daha sonra “Gazette de Lausanne”da tekrar 
yayımlanan anlatımı, 13 Şubat 1916. 106
22. Bitlis, Muş ve Sason: A. S. Safrastian’ın 6 Kasım 1915’te Sasonlu Rupen’le
Tiflis’te yaptığı röportajın kaydı. 108
23. Muş: Muş’taki olaylara tanık olan bir Almanın Amerikan Ermeni ve
Süryanilere Yardım Komitesi tarafından ulaştırılan ifadesi. 112
24. Muş Bölgesi: Tehcir edilen bir kadının Muşlu Vartkes’e aktardığı, onun 25
Temmuz’da kayda geçirdiği ve daha sonra “Van-Tosp” adlı Ermeni gazetesinde 
yayımlanan tanıklığı. 116
25. Muş: Kafkasya’daki sığınmacıların verdiği bilgilerle oluşturulan, Kafkas basınında
özellikle Ermeni gazetesi “Mşak”ta yayımlanan, G. H. Paelian tarafından derlenerek 
Londra’daki Ermeni gazetesi “Ararat”a aktarılan özet, Mart 1916. 118
26. Bitlis: Bitlis’te ikâmet eden bir yabancının 14 Ekim 1915 tarihinde bir Alman
yetkiliye yazdığı, Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafından 
aktarılan mektup. 120
IV.- AZERBAYCAN VE HAKKARİ
27. Urmiye: Urmiye’deki Amerikan (Presbiteryen) misyon merkezinde görevli 
ilahiyat doktoru Rev. William A. Shedd’in, Amerikan Presbiteryen Kilisesi
Yabancı Misyonlar îdare Heyeti aracılığıyla aktarılan tanıklığı. 124
28. Urmiye’den ilk kaçış, Ocak 1915: Tebriz Amerikan misyon merkezinden Rev.
Robert M. Labaree’nin, Tiflis Birleşik Devletler Konsolosu E Willoughby Smith’e
1 Mart 1915’te verdiği, Amerikan Presbiteryen Kilisesi Yabancı Misyonlar İdare 
Heyeti tarafından aktarılan rapor. 128
29. Azerbaycan, Rus sınırının gerisi: Rev. Robert M. Labaree’nin yazdığı bir dizi 
mektuptan bölümler; Amerikan Presbiteryen Kilisesi Yabancı Misyonlar İdare
Heyeti tarafından aktarılmıştır. 132
30. Tebriz: Rev. F. N. Jessup’un 17 Mart 1915’te Tebriz’den gönderdiği, Amerikan
Presbiteryen Kilisesi Yabancı Misyonlar îdare Heyeti tarafından aktarılan mektubu. 134
31. Türk-Kürt işgali sırasında Urmiye: Bir misyonerin, Miss Mary Schauffeler 
tarafından yayına hazırlanan, Amerikan Presbiteryen Kilisesi Yabancı
Misyonlar İdare Heyeti tarafından yayımlanan günlüğü. 139
32. Türkler ve Kürtlerin boşalttığı Urmiye: Mrs. J. P. Cochran m Birleşik Devletler’deki 
dosdarına gönderdiği, Amçrikan Presbiteryen Kilisesi Yabancı Misyonlar İdare
Heyeti tarafından aktarılan, 20 Mayıs 1915 tarihli mektup. 165
33. Urmiye: Rev. Y. M. Nisanın, Urmiye’den Canterbury Asuri Misyonu 
Organizasyon Sekreteri Başpiskopos Rev. F. N. Heazell’a gönderdiği 25 Mayıs
1915 tarihli mektup. 169
34. Urmiye: Dr. Jacob Sargis’in, Amerikan “Associated Press” Ajansı Petrograd
muhabirinin 12 Şubat 1916’da Petrograd’dan geçtiği haberde yer alan tanıklığı. 171
35. Urmiye: Urmiye’deki sağlık biriminin, Amerikan Presbiteryen Kilisesi Yabancı
Misyonlar İdare Heyeti’ne (1915 yılı için) sunduğu yıllık rapordan alıntılar. 174
36. Urmiye, Salmas ve Hakkari: Mr. Paul Shimmon m Londra’da Ermeni Gazetesi
Ararat’ta Kasım 1915’te yayımlanan tanıklığı. 177
37. Hakkari: Mr. Paul Shimmon’un, “Churchman” gazetesinde çıkan ve daha sonra
broşür olarak da yayımlanan, Oxford’dan Mrs. D. S. Margoliouth tarafından 
aktarılan başka bir ifadesi. 181
38. Hakkari bölgesinden mülteciler: Urmiye’deki Amerikan Misyon İstasyonu 
üyelerinin yazdığı mektuplardan bölümler, Amerikan Presbiteryen Kilisesi Yabancı
\' Misyonlar İdare Heyeti tarafından aktarılmıştır. 184
39. Hakkari’den Mülteciler: Patrik Mar Şimun un bir akrabasının yazdığı 26 Eylül/9
Ekim 1915 tarihli mektup; Rev. F. N. Heazell tarafından aktarılmıştır. 187
40. Hakkari’den Mülteciler: Patrik Mar Şimun’un kız kardeşi Sürme’nin Diliman’dan
Oxford’daki Mrs. Margoliouth’a yazdığı 1/14 Nisan 1916 tarihli mektup. 189
41. Botan Bölgesi Nasturileri: Urmiye misyon istasyonundan Rev. E. W. McDovvell’ın
Salmas’tan gönderdiği, katliamdan kaçan (kendisinin de önceden tanıdığı) genç bir 
adamın getirdiği haberleri anlattığı 6 Mart 1916 tarihli mektubu; Amerikan 
Presbiteryen Kilisesi Yabancı Misyonlar İdare Heyeti tarafından aktarılmıştır. 192
42. Urmiye’den ikinci kaçış: Mr. Hugo A. Müller’in (Urmiye’deki Amerikan Misyon 
istasyonunun veznedarı) 20 Ağustos 1915’te Tebriz’den gönderdiği mektup; 
Amerikan Presbiteryen Kilisesi Yabancı Misyonlar idare Heyeti tarafından 
aktarılmıştır.
43. Urmiye’den ikinci kaçış: Urmiye’den Nasturi bir mağdurun, Rev. David Jacob’un 
eşinin, Ocak 1916’da Londra’daki Ermeni Gazetesi “Ararat”ta yayımlanan tanıklığı.
44. Urmiye Bölgesi: 1 Haziran 1915 ile 31 Aralık 1915 arasında dağıtılan yardımlarla 
ilgili rapor, Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır.
45. Azerbaycan: Çeşidi Amerikan ve Ingiliz gazeteleri için Kafkas cephesinde 
savaş muhabirliği yapan Mr. M. Philips Price’ın 22 Şubat 1916 tarihli anlatımı; 
milletvekili Aneurin Williams’a aktarılmış ve Mart 1916’da Londra’daki 
Ermeni gazetesi “Ararat”ta yayımlanmıştır.
V.- KAFKASYA’DAKİ SIĞINMACILAR
46. Kafkasya’ya kaçış: Sığınmacılarla görüşmeye giden Tifüsteki Ermeni Ulusal 
Komitesi Başkanı Mr. Sampson Arutyunyan’ın Tiflis’te Ermeni gazetesi 
“Horizon”a gönderdiği nodar.
47. Kafkasya’ya kaçış: Bakü’de yayımlanan Ermeni gazetesi “Arev”in özel 
muhabirinin haberi.
48.  Kafkasya’daki Ermeni sığınmacıların ve Van’daki yetimlerin durumu hakkında 
bilgi notu: Batum’daki İngiliz konsolosu Mr. Stevens’m sağladığı bilgilere 
dayanılarak, İngiliz Dışişleri Bakanlığı tarafından 9 Aralık 1915’te derlenmiştir.
49.  Kafkasya’daki Ermeni sığınmacıların durumuyla ilgili bilgi notu: Batum’daki İngiliz 
konsolosu Mr. Stevens’m sağladığt bilgilere dayanılarak, İngiltere Dışişleri Bakanlığı 
tarafından 29 Aralık 1915 tarihinde derlenmiştir.
50.  Kafkasya ve Türkiye Ermenistan’ındaki Ermeni sığınmacılara yardım örgütlerinin 
faaliyetleriyle ilgili rapor: Batum, 3 Ocak 1916 tarihli yazı (No. 1) ekinde,
Konsolos Stevens tarafından, İngiltere Dışişleri Bakanlığına gönderilmiştir.
51.  Kafkasya’daki sığınmacılar. S. G. Wilson tarafından Amerikan Ermeni ve 
Süryanilere Yardım Komitesi Sekreteri Dr. Samuel T. Dutton’a gönderilen,
Erivan, 29 Aralık 1915 tarihli mektup.
52.  Sığınmacıların geri dönüşü: Rev. S. G. Wilson’un, Erivan (?), Mart 1916 tarihli, 
Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafından iletilen mektubu.
VI. - ERZURUM VİLAYETİ
53. Erzurum: Rev. H.J. Buxton ile American Board misyonerlerinden Savaşı 
başlamasından, kentin Rusların eline geçmesine kadar burada yaşayan Rev.
Robert Stapleton arasındaki görüşmenin kaydı.
54. Erzurum: Trabzon’daki Amerikan Başkonsolosunun, Erzurum’a yaptığı ziyaret 
sonrası yazdığı ve Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafından 
aktarılan, 25 Eylül 1915 tarihli rapor.
55. Erzurum: Rus işgalinden sonra Erzurum’u ziyaret eden “Tüm Rusya Kent Birliği” 
temsilcisi Mr. B. H. Kununtz’un raporunun özeti; Tiflis’te 25 Şubat 1916 tarihli 
Ermeni gazetesi “Horizon”da yayımlanmıştır.
56. Erzurum: “Tüm Rusya Kent Birliği” Kafkasya seksiyonu temsilcisi olarak Mr. 
Khounountz’a Erzurum’a kadar eşlik eden Dr. Y. Minasian’ın raporunun özeti; 
Tiflis’te, Ermeni gazetesi “Mşak”da 8 Mart 1916 tarihinde yayımlanmıştır.
57. Erzurum: Mr. A. S. Safrastyan’ın tanıklığı, Tiflis, 15 Mart 1916.
58. Erzurum: Kürt Aliağazade Fero’nun 19 Aralık 1915’te Ermeni gazetesi “Mşak’ta 
yayımlanan tanıklığı.
59. Bayburt: Üçüncü kafileyle tehcir edilen bir Ermeni hanımın anlattıkları;
Amerikan Ermeni ve Süryaniiere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır.
60. Bayburt: Tiflis’te yayımlanan Ermeni gazetesi “Horizon”dan naklen 
New-York’ta 18 Mart 1916 tarihli “Goçnak”ta yayımlanan tanıklık.
61. Bayburt, Kiğı ve Erzincan: Amerikan Ermeni ve Süryaniiere Yardım Komitesi 
tarafından aktarılan, Erzurum, 25 Mayıs 1915 tarihli mektup.
62. Erzincan: Daha önce Ezurum’da Alman askeri misyonunda görev yapmış iki 
Danimarkalı Kızılhaç hemşiresinin tanıklığı; Cenevre’den bir İsviçreli tarafından 
aktarılmıştır.
63. Kemah ve Erzurum: New York’ta yayımlanan “Goçnak” gazetesinin 4 Eylül 
1915 tarihli sayısında yayımlanan tanıklık.
VII MAMURAT-ÜL AZİZ VİLAYETİ
64. {Harput}: {Harputjta Alman Kızılhaçı’nda görev yapan bir hemşirenin {Hansina 
Marcher}, Basel’de Mr. {Zavrieffje anlattığı ve Mr. {Zavrieff} tarafından Lord 
Byce’a iletilen tanıklığı.
65. {Harput}: {Harputjta yaşayan bir yabancının 11 Temmuz 1915 tarihli raporu; 
Amerikan Ermeni ve Süryaniiere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır.
66. {Harput}: {Harputjta yaşayan bir yabancının (bir önceki raporun yazarı) 
gönderdiği not; Amerikan Ermeni ve Süryaniiere Yardım Komitesi tarafından 
aktarılmıştır.
67. {Harput}: {Harput}un yerlisi bir Ermeni sığınmacının anlattıkları; Londra’da 
yayımlanan “Times” gazetesinin Bükreş muhabiri tarafından Lord Bryce’a 
aktarılmıştır.
68. Mamurat’ül Aziz: {Harput}tan yarım saat uzaklıktaki {Hüseynik}ten tehcir edilen bir 
Ermeni hanımın {Hüseynik}ten Res-ül-Ayn’a kadar yaptığı yolculuk hakkında 
anlattıkları; Türkiye’den kaçtıktan sonra yazılmıştır ve İskenderiye, 2 Kasım 1915 
tarihlidir; New York’ta Ermeni “Goçnak” gazetesinde, 8 Ocak 1916 günü 
yayımlanmıştır.
69. {Harput}: Kolej müdürünün 19 Temmuz 1915 tarihli anlatımı; Amerikan 
Ermeni ve Süryaniiere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır.
70. {Harput}: Kolej müdürünün {Harput} civarındaki köylerden Ermenilerin 
tehcirine ilişkin 19 Temmuz 1915 tarihli tanıklığı, Amerikan Ermeni ve 
Süryaniiere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır.
71. {Harput): 10 Kasım 1915 tarihinde, {Harput} Koleji müdürünün İstanbul’da 
Mr. {Peetje gönderdiği mektup; Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım
Komitesi tarafından aktarılmıştır. 282
VIII. TRABZON VİLAYETİ VE ŞEBİNKARAHİSAR SANCAĞI
72. Trabzon: Trabzon’da yaşayan bir yabancının raporu; Amerikan Ermeni ve
Süryanilere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır. 286
73. Trabzon: Trabzon’daki eski Italyan Başkonsolosu G. Gorrini ile yapılan 
röportajdan bölümler. Roma’da 25 Ağustos 1915 tarihli “II Messaggero”
gazetesinde yayımlanmıştır. 290
74. Trabzon: Osmanlı Bankası yerel şubesinin Karadağlı kavasının tanıklığı;
İskenderiye’de yayımlanan 2 Ekim 1915 tarihli Ermeni gazetesi “Arev”de 
yayımlanmıştır. 293
75. Giresun, Trabzon ve Şebinkarahisar: Bir Ermeni beyefendinin şu anda
Romanya’da yaşayan bir görgü tanığından aldığı bilgi; Londra’da yayımlanan “Times” 
gazetesinin Bükreş muhabiri tarafından aktarılmıştır. 294
76. Trabzon ve Erzurum: Londra’da “Times” gazetesinin Bükreş muhabirinin
18 Mayıs tarihli haberi; 22 Mayıs 1916 tarihinde yayımlanmıştır. 298
IX. SlVAS: SlVAS ŞEHRÎ VE VİLAYETİN ÇEŞÎTLl BÖLGELERİ
77. Sivas: Sivas’ta ikâmet eden bir yabancının 13 Temmuz 1915 tarihli mektubu;
Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır. 300
78. Sivas: Sivas’taki Kız Lisesi Müdürü Miss Mary L. Grafîâm’ın Malatya’dan
İstanbul’daki muhabire yazdığı mektup; Aralık 1915 tarihli Boston “Missionary 
Herald” gazetesinden alınmıştır. 303
79. Sivas’ta ikâmet eden bir diğer yabancıdan Mr. G. H. Paelian a gönderilen 29
Ağustos 1915 Tarihli mektuptan bölümler. 307
80. Sivas: Osmanlı uyruğuna geçmiş bir kişinin New York’ta 10 Mart 1916 tarihli
tanıklığı; Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır. 309
81. Sivas: Murad’ın maceraları; 1 Mart 1916 tarihinde New York “The New Armenia”
gazetesinde “S. H. S.” nin anlatımı olarak yayımlanmıştır. . 314
82. Sivas: Mr. A. S. Safrastyan m sığınmacı Murad’la Tiflis’te yaptığı röportajın kaydı. 316
X.-KAYSERİ SANCAĞI
83. Kayseri: Kayseri’den geçen bir yolcunun Rusçuk’taki Ermeni gazetesi “Balkanian
MamouT’de yayımlanan anlatımı. 322
84. Everek: New York, 28 Ağustos 1915 tarihli Ermeni gazetesi “Goçnak”ta
yayımlanan anlatı. 323
85. {Talaş}: {Talas}’da ikâmet eden bir yabancının 16 Kasım 1915 tarihli mektubu;
Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır. 324
X. - {MERZİFON} ŞEHRİ
86. {Merzifon}: {Merzifonjdaki Kolej müdürünün Amerikan Ermeni ve Süryanilere
Yardım Komitesi tarafından aktarılan anlatısı. 326
87. {Merzifon}: {Merzifonjdaki Kolej’den bir profesörün 13 Aralık 1915 tarihinde
Amerika’da yaptığı konuşma; Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi 
tarafından aktarılmıştır. 329
88. {Merzifon}: Türkiye’deki yabancı bir gezginin; Miss {Gagejin anlatımı; Amerikan
Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır. 339
89. Asya Türkiye’sinde yabancı bir gezginin; Miss Gage’in 10 Ağustos ile 6 Eylül 1915 
arasında {Merzifon}dan {Sivas}a yapılan yolculuk ile ilgili anlatımı; Amerikan
Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır. 345
90. {Merzifon}: Asya Türkiye’sinde, {Samsunjda ikâmet eden bir yabancının, Mr.
{Peterjin 29 Ağustos 1915 tarihli raporu; Amerikan Ermeni ve Süryanilere
Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır. 352
91. {Merzifon(?)}: Şehirde ikâmet eden bir Alman vatandaşının tanıklığı; Amerikan
Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır. 355
92. {Merzifon}:{Merzifon} Koleji’nden Profesör 0. P. Zenidisjin, Osmanlı sınırları dışında
ikâmet eden bir Ermeni profesöre New York, 30 Aralık 1915 tarihli mektubu. 357
93. {Merzifon}: {Merzifonjdaki Kolej’den Profesör {Zenidis}in {Merzifon}dan İstanbul’a
yolculuğuyla ilgili anlattıkları; Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi 
tarafından aktarılmıştır. 361
94. {Merzifon}: Miss Demirciyan’ın anlattıkları; Aralık 1915’te İsviçre’den geçerken
Cenevre’de bir İsviçreli beyefendiye kendisi tarafından aktarılmıştır. 365
XII.-ANKARA ŞEHRİ
95. Ankara: Ağustos 1915’te Ankara’dan geçen ve Ermeni olmayan bir yolcunun
anlattıkları. 368
96. Ankara: Asya Türkiye’sindeki yabancı bir yolcunun, Miss {Gage}in tanıklığından
(Belge 88) bir bölüm; Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafından 
aktarılmıştır. 371
97. Ankara: Bükreş’te iyi haber alan bir kaynağın 12/28 Ekim 1915 tarihli raporunun
(Belge 11) ekinde yer alan 16 Eylül 1915 tarihli mektuptan bir bölüm. 374
XIII. - TRAKYA, İSTANBUL, BURSA VE İZMİT
98. Metropolitan Bölgeler: New York’da yayımlanan Ermeni gazetesi “Goçnak”ta
yer alan bilgiler. 376
99. İstanbul: İstanbullu bir Ermeni’nin 13/26 Ekim 1915 tarihli mektubu;
Rusçuk’taki Ermeni gazetesi “Balkanian Mamoul”da yayımlanmıştır. 378
100. Edirne: Londra’da yayımlanan “Tımes”ın Bükreş’teki muhabirinden 18 Aralık
tarihli, 21 Aralık 1915’te yayımlanan haber. 379
101. Bursa: Kenti ziyaret eden bir yabancının 24 Eylül 1915 tarihli raporu; Amerikan
Ermeni ee Süryanilere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır. 380
102. Adapazarı: Türkiye’de yaşayan bir yabancının 24 Eylül 1915 tarihli tanıklığı;
Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır. 382
103. Adapazarı: Bir önceki belgenin yazarından daha geniş bir anlatı; New York’ta 
yayımlanan “The New Armenia” gazetesinde 15 Mayıs 1915 tarihinde yayımlanmıştır. 384
XIV. - ANADOLU DEMİRYOLU
104. Anadolu Demiryolu: On yıldır Türkiye’de yaşayan bir yabancı doktorun Ermenilerin
sürgünü sırasında yaptığı yolculuğa ilişkin anlattıkları; Amerikan Ermeni ve 
Süryanilere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır. 391
105. Eskişehir: Bir Ermeni mağdurun mektubu; Tiflis’te Ermeni gazetesi “Horizon”da
30 Ekim/l2 Kasım 1915 tarihinde yayımlanmıştır.  ,■  395
106. Afyonkarahisar: Afyonkarahisar, 10/23 Eylül 1915 tarihli mektup; Tiflis’teki
Ermeni gazetesi “Horizon”da 30 Ekim/12 Kasım 1915 tarihinde yayımlanmıştır. 396
107. Afyonkarahisar: 2/15 Ekim, 1915 tarihli mektubun özeti; Bükreş’teki iyi haber alan
bir kaynaktan alınan 15/28 Ekim 1915 tarihli raporun (Belge 11) ekinde ulaştırılmıştır. 397
108. Afyonkarahisar: Amerikalı bir gezginin Massachusetts, 22 Kasım, 1915 tarihli 
mektubu; Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır. 398
109. {Konya}: Dr. Dodd’dan Konya, 8 Eylül, 1915 tarihli rapor; Amerikan Ermeni ve
Süryanilere Yardım Komitesi tarafmdan aktarılmıştır. 401
110. Konya: Dr. {PostJTan Konya, 3 Eylül, 1915 tarihli rapor; Amerikan Ermeni ve
Süryanilere Yardım Komitesi tarafmdan aktarılmıştır. 405
111. {Konya}: Dr. {Post}tan 27 Ekim 1915 tarihli mektup; Amerikan Ermeni ve
Süryanilere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır. 409
112. {Konya}: Dr. {Post}tan İstanbul’daki Mr. {Peet}e Konya, 25 Kasım, 1915 tarihli 
mektup; Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafmdan aktarılmıştır. 411
113. Konya: Bükreş’teki iyi haber alan bir kaynaktan 15/28 Ekim 1915 tarihli rapora
(Belge 11) ek; Konya, 2/15 Ekim 1915 tarihli mektubun özeti. 414
114. Bağdat Demiryolu: {Tarsus} kasabasında ikâmet eden bir yabancının hattın bir
bölümüne ilişkin gözlemlerini içeren güncesi; William Walter Rockvvell, Esq., Ph.D. 
tarafmdan gözden geçirilmiş, Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi 
tarafmdan yayımlanmıştır (1916). 415
115. {Mersin}, Demiryolu üzerinde bir şehir: {Mersin}de ikâmet eden bir yabancıdan bir
dizi rapor, Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır. 426
116. Toros ve Amanos Geçideri: Türkiye’de ikâmet eden bir yabancının, Dr. {Shepard}ın 
İstanbul’daki Mr. {Peet}e Halep, 5 Kasım 1915 tarihli mektubundan bölümler;
Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafmdan aktarılmıştır. 430
117. Amanos Geçideri: Türkiye’de ikâmet eden iki İsveç vatandaşının tanıklığı; Amerikan
Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafmdan aktarılmıştır. 431
118. İzmir — Halep - Şam - Halep - İzmir: Bir yabancının Asya Türkiye’sindeki yolculuk 
notları; Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafmdan aktarılmıştır. 434
XV. - KİLİKYA (ADANA VİLAYETİ VE MARAŞ SANCAĞI)
119. Kilikya: Mısır’daki Ermeni kolonisi Mısır’daki Britanya güçlerinin başkumandanı
Tuğgeneral Sir J. G. Maxwell’e 3 Temmuz 1915 tarihli başvurusu (ekiyle birlikte). 441
120. Kilikya: Türkiye’de ikâmet eden bir yabancının, {Antepli Dr. Shepardjın 20 
Haziran 1915 tarihli mektubu; Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi 
tarafından aktarılmıştır. 444
121. {Maraş}: Bir gemide bulunan yabancı bir görgü tanığının 6 Temmuz 1915 tarihli 
mektubu; Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır. 446
122. Zeytun: Zeytun’daki Ermeni Protestan Kilisesi rahibi Rev. Dikran Andreasyan’ın 
sözlü anlatımına dayanarak, Amerikan Kahire Kızılhaç Komitesi Sekreteri Rev.
Stephen Trowbridge’in kaydettiği tehcir öncesi olaylar. 451
123. Zeytun’dan sürülenler: Kilikya ovasında, {Tarsus} kasabasında ikâmet eden bir
yabancının günlüğü; Cenevre’den İsviçreli bir centilmen tarafından iletilmiştir. 454
124. Zeytun’dan: önceki belgenin yazarının ek tanıklığı; Amerikan Ermeni ve Süryanilere
Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır. 458
125. Zeytun Sürgünleri: Konya’da ikâmet eden bir yabancı tarafından, İstanbul’daki
Mr. {Peetje gönderilen 17 Temmuz 1915 tarihli mektup; Amerikan Ermeni ve 
Süryanilere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır. 461
126. {Haçin}: {Haçin}de ikâmet eden bir yabancının, 16 Aralık 1915 tarihli tanıklığı;
Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır. 463
127. {Haçin}: Önceki raporun yazarının bazı olaylara ilişkin, 17 Aralık 1915 tarihli
tanıklığı. 470
128. Adana: Adanada ikâmet eden bir yabancının 3 Aralık 1915 tarihli tanıklığı;
Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır. 472
129. Adana: Adana’da İkamet eden bir yabancının, Miss {H. E. Wallis’ın, Eylül
1914 ile Eylül 1915 arasında gördüklerini aktardığı 9 Mayıs 1916 tarihli tanıklığı. 475
XVI. MUSA DAĞ
130. Musa Dağ: Dağdaki savunma ve savunucuların Fransız filosu tarafından 
kurtarılması; bir görgü tanığının, Zeytun’daki Ermeni Protestan Kilisesi rahibi
Rev. Dikran Andreasyan’ın tanıklığı. 480
131. Musa Dağ: Fransız filosuna ait kruvazörlerce kurtarılan ve Port Said’e götürülen
Ermeni mültecilere ilişkin 28 Eylül 1915 tarihli rapor; Mısır Gregoryen Cemaati 
Piskoposu Mgr. Thorgom tarafından düzenlenmiştir. 487
132.  Musa Dağ: Port Said’deki mültecilerle ilgili olarak, Diyarbakır’daki İngiliz 
Konsolosluğu eski tercümanı Mr. Tovmas K. Mtgirdiçyan tarafindan hazırlanan
bir başka rapor. 491
XVII. URFA VE {ANTEP} ŞEHİRLERİ
133. Urfa: Mr. {Lesliejnin 14 Haziran 1915 tarihli mektubu; Amerikan Ermeni ve
Süryanilere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır. 4\'
134. Urfa: Mr. Tovmas K. Mıgirdiçyan tarafından yazılan bir mektuptan bir bölüm;
1 Nisan 1916’da New York’ta Ermeni gazetesi “Goçnag”da yayımlanmıştır. -
135. Urfa: Urfa’daki olayların görgü tanığı Mrs. J. Vance Young ile görüşme; 28 Eylül/
11 Ekim tarihli “Egyptian Gazette” gazetesinin ardından Kahire’deki 30 Eylül/
13 Ekim 1915 tarihli Ermeni gazetesi “Husaper” tarafından yayımlanmıştır.
136. Urfa: Halep’ten bir yabancı tanığın bir rapora (Belge 141) düştüğü not;
Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafından aktardmıştır.
137. {Antep}: {Antep}te ikâmet eden bir yabancının, Miss {Frearsonjın, Eylül 1915’te 
Türkiye’den ayrılışının ardından yazdığı tanıklığı; Kahireli Rev. I. N. Camp 
tarafından aktarılmıştır.
138. (Antep): Gaziantepli bir Ermeni’nin, Ermenilerin Kilikya’dan tehcirini anlatan 
mektupları; Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafından 
aktarılmıştır.
XVIII. HALEP VİLAYETİ
139. Halep: Halep’te ikâmet eden bir yabancıdan gelen raporlar; Amerikan Ermeni 
ve Süryanilere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır.
140. Halep: 18 Haziran/l Temmuz 1915 tarihli not; Amerikan Ermeni ve 
Süryanilere Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır.
141. Halep: Halepli yabancı bir tanıktan gelen not; Amerikan Ermeni ve Süryanilere 
Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır.
142. Halep: Fraulein {RohnerJ’den gelen 17 Şubat 1916 tarihli mesaj; Alman dergisi 
“Sonnenaufgang’ın Nisan 1916 sayısında yayımlanmıştır.
XIX. - ŞAM VİLAYETİ VE DEYR-EL-ZOR SANCAĞI
143. Şam: Şam’da ikamet eden bir yabancının 20 Eylül 1915 tarihli olan, ancak
3 Ekim’e kadar bilgileri de içeren raporu; Amerikan Ermeni ve Süryanilere 
Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır.
144. Fırat nehrinde sürgünler: M. Henry Barby’nin Osmanlı ordusunda hizmet vermiş 
olan Ermeni doktor Dr. H. Toroyan’la Haziran 1915’te Erzurum’da yaptığı 
röportajın kaydı; Paris’te 13 Temmuz 1916 sayılı “Le JournaF’de yayımlanmıştır.
145. Deyr-el Zor: Alman misyoneri Schwester L. Möhring’in, Bağdat’tan Amanos 
geçiderine kadar olan yolculuğunu anlattığı 12 Temmuz 1915 tarihli mektubu; 
Alman dergisi “Sonnenaufgang’ın Eylül 1915 sayısında yayımlanmıştır.
XX.- BASKI AŞAMASINDA ULAŞAN BELGELER
146. Mr. Henry Wood’dan alınan ileti (Belge 1): Londra’daki Amerikan “United Press” 
temsilcisi aracılığıyla ulaştırılan metnin tamamı.
147. Urmiye, Salmas ve Hakkari: Mr. Paul Shimmon’ın tanıklığı; Canterbury 
Başpiskoposluğu Asuri misyonunun Teşkiladanma Sekreteri Rev. F. N. Heazell’m 
editörlüğünde broşür olarak yayımlanmıştır.
148. Urmiye’den ilk kaçış: Canterbury Başpiskoposluğu Asuri Misyonundan Mr. J. D.
Barnard’ın tanıklığı; Nisan 1915’te “Assyrian Mission Quarterly Paper”da 
yayımlanmıştır. 544
149. Erzurum: Rev. Robert S. Stapleton’un ABD’nin Tiflis Konsolosu E Willoughby
Smith’e gönderdiği 21 Mart 1916 tarihli mektup; Amerikan Ermeni ve Süryanilere 
Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır. 546
150. İstanbul’dan Mr. {W. W. Peet}in 22 Temmuz 1916 tarihli mesajı; Amerikan
Ermeni ve Süryani Yardım Komitesi tarafından aktarılmıştır. 547
1915 yılı sonuna kadar Ermeni tarihinin bir özeti
I. - Avrupa’da Savaş ve Ermenistan 601
II. - Ermeni Tarihine Kısa Bir Bakış 550
III. - Ermeni Ulusunun Dağılımı Yayılımı 562
IV. - Ermeni Halkı ve Osmanlı Hükümeti 570
V. — 1915 Tehcirini Hazırlayan Koşullar 578
VI. - 1915 Tehcirinde Uygulama 587
EK A “Dünün Sömürgesi Bugün Yurdumuz Oldu”; 4 Nisan 1916 Tarihli “Hilal”
Adlı Türk Gazetesinden Çevrisi Yapılan Başyazı; Amerikan Ermeni ve Süryanilere 
Yardım Komitesi Tarafından Aktarılmıştır. 601
EK B Rusların Hizmetinde Gönüllü Olarak Çalışan Amerikalı Ermeni Mr. E. B.
Vartanyan’ın Mısır’daki Eniştesine Gönderdiği 9/22 Temmuz 1915 Tarihli
Mektup; Kahire’deki Ermeni Gazetesi “Husaper”de Yayımlanmıştır. 603
EK C Osmanlı Hükümetinin Ermenilerin Tehcir Edilmesine ilişkin Emre Ait Olduğu Belirtilen 
ilan Metni; Miss Eleanor Franklin Egan’m Philadelphia’da “Saturday Evening Post” 
Gazetesinde Yayımlanan, 5 Şubat 1916 Tarihli Makalesinden Alınmıştır. 604
EK D Erzurum, Van, Bitlis, Mamurat-ül Aziz, Diyarbakır ve Sivas Vilayetlerindeki Irk 
Unsurlarının İstatistiksel Analizi; İstanbul Ermeni Patrikliği Tarafından 1912’de 
Düzenlenmiştir. 605
EK E İstanbul’da Ermeni Patrikhanesi’nin 1901-2 yılında Hazırladığı Osmanlı
İmparatorluğu’naki Ermeni Okullarına İlişkin İstatistiksel Tablo. 606
EK F : Amerikan Ermeni ve Süryanilere Yardım Komitesinin 24 Mayıs 1916
Tarihli Beşinici Bülteninde Yer Alan istatistiksel Tahminler 608
Belgelerde adı geçen yerler dizini 612